Het begin | In mei 2002 gaan de kunstenaarsgroepen Club Real en Caduta Sassi gezamenlijk op zoek naar een braakliggend terrein in het hart van Berlijn. Ik interview Thomas Hauck, een van leden van de in 2000 opgerichte Club Real, die geïnteresseerd is in artistieke en sociaal experiment in de publieke ruimte. Een fysieke locatie in het centrum van Berlijn biedt daarvoor gelegenheid en tevens mogelijkheden om zich te mengen in de stedelijke ontwikkeling van Berlijn die op dat moment – geruime tijd na de val van de muur – op geleidelijk gang komt.
Nadat meerdere opties onderzocht zijn, leiden de onderhandeling over een terrein aan de Marienburgerstrasse in Berlin-Mitte tot resultaat. Het stuk grond is eigendom van de stad, tijdelijk gebruik is op dat moment gangbaar in Berlijn en verloopt via een standaardprocedure. De initiatiefnemers richten een rechtspersoon op en sluiten tegen een symbolisch bedrag een officieel gebruikscontract af waarbij de eigenaar is verantwoordelijk blijft maar Club Real de aansprakelijkheid overneemt en de benodigde verzekeringen afsluit.
Ontwikkeling | In juni wordt het afgesloten terrein openbaar gemaakt. Gedurende twee seizoenen wordt een programma ontwikkeld onder de titel Under Graceland. Het bestaat uit performances, concerten, beeldende kunst en gezamenlijke maaltijden, en is gericht op de omwonenden en het eigen netwerk. Provisorisch gebouwde (tijdelijke) structuren dienen als fysieke ankerpunten. De achterliggende gedachte is dat de ontwikkeling van de stad gebaat is bij experimenten, zowel met andersoortige vormen van stedelijk leven, als met alternatieve vormen van gebruik van de publieke ruimte. De kunstenaars zoeken contact met een aanpalende woongroep en andere bewoners, hoewel de programmering en organisatie van events geheel in hun handen ligt – af en toe ontstaan problemen met de omwonenden door geluidsoverlast.
De middelen | Unser Graceland wordt betaald met eigen middelen (bijna de helft van het budget), bijdragen uit (sociaal)culturele fondsen en inkomsten uit de bar.
De situatie in oktober 2011 | Het terrein werd openbaar gemaakt en informeel in gebruik genomen. Na vertrek van de kunstenaars bleef het publiek toegankelijk en werd achtereenvolgens gebruikt als showcase door de kunstacademie en door een ski-school.
Terugkijkend maakt Thomas Hauck een aantal kanttekeningen. Enerzijds ten aanzien van de eigen claim op de ruimte – die hij achteraf naïef noemt omdat ieder bewustzijn van het politieke en economische kader waarin werd geopereerd ontbrak. Anderzijds met betrekking tot de manier waarop kunstenaars worden ingezet om kwartier te maken in wijken die aan verbetering toe zijn. Tot op vandaag leven wat dat betreft te hoge verwachtingen. Het samenbrengen van goede kunst en goede participatie kost tijd. En het creëren van een gemeenschap is geen sinecure: “(…) wij kunnen dat, maar dan wel binnen het (inhoudelijke) kader van het kunstproject en de duur ervan. Kunstenaars zijn geen sociaal werkers. Bovendien trekken zij uiteindelijk altijd aan het kortste eind in de gentrificatieprocessen die door henzelf worden aangejaagd: het gebied wordt duurder en ze moeten weer verkassen.”
Hoewel Club Real met Unser Graceland er niet in slaagt hun maatschappelijke aanspraak op een artistieke manier productief te maken, erkent Hauck het belang van de artistieke experimenten van multidisciplinaire collectieven als Raumlabor e.a. die in de jaren daarop volgen. Zowel op eigen initiatief als op uitnodiging werden (tijdelijke) events ontwikkeld op grote braakliggende gebieden in het centrum van de stad, die voorzien in positieve nieuwe visies op de stad. Zij brengen alternatieven tot leven en activeren de gebieden, vaak met gebruikmaking van fictie en narratieve. De professionele planners en beleidsmakers zien de potentie daarvan, niettemin zijn het anno 2011 toch de big players die de grote locaties ontwikkelen. En hoewel er nog sprake is van tijdelijk gebruik in Berlijn, is de impact van bottom-up praktijken op de stedelijke ontwikkeling zijns inziens momenteel nihil.
In 2003 studeert Thomas Hauck af aan de Universiteit van Hannover met
Das Unser Graceland Handbuch. Tegenwoordig bekleedt hij een leerstoel aan de Technische Universität München voor Landschapsarchitectuur en Openbare Ruimte en organiseerde in november 2012 het symposium Designing Nature as Infrastructure
Club Real maakt tegenwoordig performances waarmee discussie omtrent heikele maatschappelijke kwesties wordt aangejaagd.
