Daniel Knorr
Het begin | Beeldend kunstenaars Matthias Einhoff, Philip Horst, Markus Lohmann, Harry Sachs en Daniel Seiple richten in maart 2006 het collectief KUNSTrePUBLIK op. Nog in hetzelfde jaar openen ze Skulpturenpark op de grens van Mitte en Kreuzberg – geen beeldenpark in de traditionele zin, maar een plek waar kunstenaars worden uitgenodigd zich te verhouden tot de historische, sociale en fysieke context van de plek. Tot de val van de muur maakte het betreffende terrein deel uit van de gemilitariseerde zone tussen Oost en West, in 2006 ligt het – maar liefst vijf hectare groot – al twintig jaar braak. KUNSTrePUBLIK neemt het voorheen afgesloten terrein in gebruik voor artistiek experiment en maakt het publiek toegankelijk. Gedurende drie jaar wordt een programma gemaakt in thematische series, die in het teken staan van onderzoek naar de geschiedenis en de huidige omstandigheden van de site. De gerealiseerde projecten geven aanleiding om de betekenis van de plek opnieuw te interpreteren en ter discussie te stellen.
Grand Opening in 2006: Harry Sachs en Daniel Seiple, Billboard
Ontwikkeling | In korte tijd ontwikkelt Skulpturenpark zich tot een vrij toegankelijk stedelijk podium waar de kunstprojecten andere perspectieven introduceren om een plek als deze te belichten en te begrijpen. Het collectief raakt bovendien steeds meer ingevoerd in de praktijk en de politiek van de stedelijke ontwikkeling in Berlijn, waar eigendomsrechten en speculatie met vastgoed en grond richtinggevend zijn. Al na een jaar geven internationale investeerders te kennen geïnteresseerd te zijn in het gebied. Als de stad Berlijn vervolgens een prijsvraag uitschrijft voor de ontwikkeling ervan, en slechts vier gerenommeerde architectenbureaus toelaat, kondigt KUNSTrePUBLIK ‘Landreform’ aan, een eigen programma omtrent eigendom en gebruiksrecht. Verrassend genoeg slagen de kunstenaars er op deze manier in om alsnog als vijfde partij te worden toegelaten tot de prijsvraag. Met omwonenden en geïnteresseerde professionals uit hun eigen netwerk ontwikkelen ze een voorstel waarin de waarde van Negativraum centraal wordt gesteld: lege ruimte die bestemd is als (tijdelijke) gebruiksplek voor alle bewoners. Het voorstel is een onomwonden pleidooi voor een open vorm van stedelijke ontwikkeling, waarin bewoners en gebruikers – ook de minder kapitaalkrachtige – een stem hebben.
Het terrein van Skupturenpark is in bezit van het Liegenschaftsfonds, een trust van de stad Berlijn, die geen deel uitmaakt van de dienst stedelijke ontwikkeling maar valt onder de afdeling financiën. Ongeacht het stimulerende beleid dat Berlijn jaren lang heeft gevoerd t.a.v. tijdelijk gebruik geïnitieerd door bewoners en gebruikers, stelt het Liegenschaftsfonds in 2011 zich tot doel het voormalige staatsbezit in haar portefeuille te verkopen aan de hoogste bieder. Daarbij worden geen voorwaarden gesteld aan bestemming en gebruik, ontwikkelaars krijgen geheel de vrije hand. “Public Space is een concept dat op het moment in Berlijn onder grote druk staat”.
De middelen | KUNSTrePUBLIK gebruik van het terrein op basis van een gebruiksovereenkomst, een formeel contact om niet dat steeds één jaar geldig is. Het programma wordt gefinancierd met geld van (internationale) kunstfondsen.
De situatie in november 2011 | Als Berlijn een oproep doet voor voorstellen voor hergebruik van een voormalig goederenstation in Moabit, dienen drie leden van KUNSTrePUBLIK een voorstel in voor een onafhankelijk centrum voor artistieke productie en onderzoek op het raakvlak van kunst en stedelijke ontwikkeling. Dat betekent voorlopig het einde van het programma in de openbare ruimte dat heeft bijgedragen aan een boeiende diversiteit ter plekke door andersoortige ‘ruimtes’ en tegengeluiden te produceren. Uit tachtig inzendingen wordt het Zentrum für Kunst und Urbanistik gekozen en kan het collectief gaan bouwen aan een organisatie die autonome artistieke productie en onderzoek combineert met een intensief publiek programma, gericht op het lokale en het internationale discours omtrent stedelijke ontwikkeling.
De ambitie om een andere lijn van denken te introduceren in de politiek en praktijk van de stedelijke planning krijgt daarmee een meer institutionele vorm. Afgezet tegen de praktijk van Skulpturenpark in de openbare ruimte, biedt de organisatie ZKU een uitvalsbasis voor deelname aan het publieke debat en mogelijkheden. Na jarenlang ad hoc en tactisch te hebben geopereerd binnen de gegeven omstandigheden, kan het netwerk nu strategische worden ingezet. Binnen ZKU wordt actief het voortouw genomen om een andersoortige visie op stedelijke ontwikkeling te formuleren, te onderzoeken en op de maatschappelijke agenda te krijgen.
Voor de zomer van 2013 staan bovendien nieuwe plannen op stapel voor het Skulpturenpark, een deel van terrein kan nog gebruikt worden.
Skulpturenpark Berlin Zentrum
Zentum für Kunst und Urbanistik